Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին անբաժան մասն է Տիեզերական, Մի, Սուրբ, Ընդհանրական և Առաքելական Եկեղեցու: Այն Քրիստոսի կենդանի մարմինն է, հայ ժողովրդի Եկեղեցին՝ աշխարհասփյուռ ողջ համայնքը:
Հայ Եկեղեցին Հին Արևելյան Ուղղափառ հինգ Եկեղեցիներից մեկն է` հիմնադրված առաջին դարում Հիսուս Քրիստոսի երկու առաքյալների` Սուրբ Թադեոսի և Սուրբ Բարդուղիմեոսի կողմից: Հայ Առաքելական, Ղպտի Ուղղափառ, Ասորի Ուղղափառ, Հնդիկ Մալանկարա և Եթովպական Եկեղեցիներն ունեն նույն դավանաբանությունը և համարվում են քույր Եկեղեցիներ։
4-րդ դարի սկզբին Հայաստանը դարձավ առաջին պետությունը, որը քրիստոնեությունը հռչակեց պետական կրոն՝ շնորհիվ համաքրիստոնեական մեծագույն սուրբ, հայոց առաջին հայրապետ Ս․ Գրիգոր Լուսավորչի քարոզչության և Ս․ Տրդատ Գ արքայի հրամանի: Որպես քրիստոնեական, ազգային և հնագույն Եկեղեցիներից մեկը՝ ավելի քան երկու հազարամյակ այն հետևում է մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին, Նրա վարդապետությանը, սուրբ առաքյալների, շնորհընկալ սրբերի ու եկեղեցական հայրերի ուսուցումներին:
Հայ Եկեղեցին Մի է, քանի որ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս հիմնեց մի Եկեղեցի: Հիմնադրված լինելով Հիսուս Քրիստոսի կողմից` Եկեղեցին ունի մե՛կ հավատք, մե՛կ Ս. Պատարագ, մե՛կ նվիրապետություն: Հայ Եկեղեցին մի է Տիրոջ մեծ Եկեղեցու հետ. այն ընդունում և պահպանում է Եկեղեցու հավատամքը, վարդապետությունն ու առաքելությունը, ինչպես որ մեկ անգամ տրվեց առաքյալներին և սահմանվեց առաջին երեք` Նիկիայի (325 թ.), Կոստանդնուպոլսի (381 թ.) և Եփեսոսի (431 թ.) տիեզերական ժողովներով: Հայ Եկեղեցին մի է` աշխարհի ամեն մի ծագում սփռված շուրջ տասը միլիոն հավատացյալներով:
Հայ Եկեղեցին Սուրբ է, քանի որ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս այն սրբացրեց: Մեր Եկեղեցին սրբերի մեծ փաղանգ ունի, որոնցից շատերը նահատակվել են հանուն Քրիստոսի:
Հայ Եկեղեցին Ընդհանրական Եկեղեցու մաս է կազմում, քանի որ բաժանում է Քրիստոսի մեծ Եկեղեցու ընդհանրությունը և շարունակում է գոյություն ունենալ՝ չնայած դարերի ընթացքում բաժին ընկած մեծ դժվարություններին:
Հայ Եկեղեցին Առաքելական է, քանզի ուղղակիորեն հիմնվել է երկու առաքյալների` Սուրբ Թադեոսի և Սուրբ Բարդուղիմեոսի կողմից, որոնք և ձեռնադրեցին հայ առաջին եպիսկոպոսներին:
Հայ Եկեղեցին Ուղղափառ է, քանի որ ունի Քրիստոսի ճշմարիտ հավատքը:
Հայ Եկեղեցու գլուխը Հիսուս Քրիստոսն է, իսկ Ամենայն հայոց կաթողիկոս և ծայրագույն պատրիարքը ողջ հայության հոգևոր առաջնորդն է թե՛ Հայաստանում, թե՛ Սփյուռքում:
Հայ Եկեղեցու հոգևոր ու վարչական կենտրոնը 4-րդ դարասկզբին Վաղարշապատում հիմնադրված Մայր Աթոռն է, որը տասնյոթ դար հետո էլ շարունակում է հավատարիմ մնալ իր հիմնական առաքելությանը՝ առաջնորդել հավատավոր ժողովրդին դեպի հոգեփրկություն, և իրագործել հայ ժողովրդի ազգապահպանությունը:
Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին աշխարհի բազմաթիվ երկրներում ունի եկեղեցական կառույցներ ու թեմեր: Դարեր շարունակ, պատմական դեպքերով պայմանավորված, մասնավորապես 19-րդ դարի 90-ական թվականներից մինչև 1923 թ. ընկած ժամանակահատվածում տեղի ունեցած ցեղասպանությունից հետո, հայերը հաստատվել են տարբեր երկրներում: Ստեղծվել են հայկական համայնքներ, և բնակչության աճին զուգահեռ` հասունացել է եկեղեցի ունենալու պահանջ, նկատվել այն հիմնադրելու անհրաժեշտություն:
Հայ Առաքելական Եկեղեցին ունի հստակ կառուցվածք: Ամենայն հայոց կաթողիկոսի հոգևոր առաջնորդությամբ, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի, պատրիարքությունների, թեմերի, ծխերի, ճեմարանների, հոգևոր դասի ու հավատացյալների աջակցությամբ կերտվում է Հայ Եկեղեցու ապագան:
Հայ Առաքելական Եկեղեցին ունի վարչական հետևյալ կառուցվածքը.
ա. Կաթողիկոսություն Ամենայն հայոց (Սուրբ Էջմիածին),
բ. Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո (Անթիլիաս, Լիբանան),
գ. Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն,
դ. Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն,
ե. Թեմական առաջնորդություններ և հայրապետական պատվիրակություններ,
զ. Վանական միաբանություններ,
է. Համայնքային (ծխական) հովվություններ:
Հայ Եկեղեցու նվիրապետությունն ունի հոգևոր երեք հիմնական աստիճան՝ սարկավագ, քահանա և եպիսկոպոս։ Սրանցից զատ՝ Հայ Եկեղեցում առանձին նշանակություն ունեն կաթողիկոսական ձեռնադրությունը և օծումը։
ա․ Սարկավագությունը եկեղեցականի առաջին հոգևոր աստիճանն է, այդ իսկ պատճառով այն շնորհվում է Սուրբ Պատարագի ընթացքում` հատուկ եկեղեցական խորհրդակատարությամբ` ձեռնադրությամբ (ձեռքը գլխին դնելու միջոցով եպիսկոպոսը Սուրբ Հոգու շնորհներն է փոխանցում ձեռնադրվող դպիրին): Սարկավագի աստիճանի մասին վկայված է Աստվածաշնչում: Ավելին. քրիստոնեական Եկեղեցու առաջին նահատակը դարձավ Ստեփանոս նախասարկավագը:
Ի սկզբանե` առաջին դարում, սարկավագությունը նախատեսված էր համայնական պետքերին ծառայելու համար (սարկավագ նշանակում է սպասավոր. հուն.` diakon) և աստիճանաբար վերափոխվեց Սուրբ Պատարագի Սուրբ Սեղանին, ծիսակատարությունների և ժամասացությունների ընթացքում օծյալ եկեղեցականներին սպասավորելուն:
Բացի նշյալ այս իրավունքներից՝ սարկավագները համարվում են նաև եպիսկոպոսների սպասավորներ և ունեն եկեղեցական կանոններով ամրագրված մի շարք իրավունքներ: Նկատի առնենք, որ թեև սարկավագը ձեռնադրվում է եպիսկոպոսի կողմից, այնուամենայնիվ նրան օծում դեռևս չի շնորհվում, ուստիև սարկավագը չունի խորհրդակատարելու (մկրտելու և դրոշմելու, պսակելու, պատարագելու և այլն) իրավունք:
Սարկավագին տարբերակող հանդերձը ծիսակատարության ժամանակ ուրարն է ձախ ուսին`ի նշան պատրաստակամության` կրելու Քրիստոսի լուծի կեսը:
բ. Քահանայությունը նվիրապետության հիմնական կարգն է: Քահանան պետք է սպասավորի հավատացյալներին, մատուցի Սուրբ Պատարագ, կատարի Եկեղեցու խորհուրդները, ծեսերն ու արարողությունները: Քահանան իր իշխանությունը ստանում է եպիսկոպոսից՝ ձեռնադրության և Սուրբ Մյուռոնով օծման միջոցով: Հայ, ինչպես նաև Ուղղափառ Եկեղեցում կան ամուսնացյալ և կուսակրոն քահանաներ: Այրիացյալ քահանան կարող է դառնալ կուսակրոն (շուշտակ վարդապետ) կամ երկրորդ անգամ ամուսնանալ: Ամուսնացած քահանան կարող է ստանալ ավագ քահանայի կոչում և պարզ կամ վարդապետական լանջախաչ, ինչպես նաև՝ ծաղկյալ փիլոն կրելու իրավունք: Կուսակրոն քահանան կուսակրոնության երդում է տալիս ձեռնադրության օրը՝ երեկոյան ժամերգության ընթացքում: Նրան տալիս են վեղար՝ գլխի հատուկ ծածկոց, որը խորհրդանշում է աշխարհիկ կյանքից հրաժարումը։
գ. Եպիսկոպոսությունը Հայ Եկեղեցու նվիրապետության ամենաբարձր աստիճանն է: Եպիսկոպոսը թեմի առաջնորդն է և իրավունք ունի ձեռնադրելու, ինչպես նաև օծելու քահանաների և եկեղեցիներ: Հայ Եկեղեցում եպիսկոպոսը ձեռնադրվում և օծվում է Կաթողիկոսի կողմից: Ձեռնադրության ժամանակ եպիսկոպոսը ստանում է եպիսկոպոսական գավազան ու մատանի՝ ի նշան իր հոգևոր իշխանության: Ընդհանրապես եպիսկոպոսներն ընտրվում են կուսակրոն քահանաներից: Վաստակաշատ եպիսկոպոսները հայրապետական կոնդակով կարող են ստանալ արքության պատիվ:
դ. Կաթողիկոսը Հայ Եկեղեցու առաջնորդն է: Հայ Եկեղեցում նա ավելի բարձր է կանգնած պատրիարքներից, արքեպիսկոպոսներից և եպիսկոպոսներից: Կաթողիկոսն ընտրվում է Ազգային-եկեղեցական ժողովի կողմից՝ ցմահ: Ձեռնադրվում է 12 եպիսկոպոսների կողմից:
Կաթողիկոսը մարմնավորում է Հայ Եկեղեցու իշխանությունը: Նա եկեղեցական օրենսդիր մարմնի գլուխն է: Նրա իրավասության ներքո են եպիսկոպոսների ձեռնադրությունը, Ս. Մյուռոնի օրհնությունը, տոների հռչակումը, Ազգային-եկեղեցական ժողովների գումարումն ու արձակումը, Հայ Եկեղեցու վարչական հարցերի լուծումը և թեմեր հիմնելու վերաբերյալ որոշումների կայացումը:
Հայ Եկեղեցում կան նաև հոգևոր ցածր այլ աստիճաններ, որոնք շնորհվում են ձեռնադրությամբ: Դրանցից է դպիրի աստիճանը: Դպիրը ներկայումս ստանձնում է Եկեղեցու տարբեր ծառայողների պարտականությունները՝ ընթերցող, դռնապան, ջահընկալ, երդմնեցուցիչ:
Հայ Եկեղեցու գիտական աստիճաններն են.
ա. մասնավոր վարդապետական աստիճաններ,
բ. ծայրագույն վարդապետական աստիճաններ:
Միայն կուսակրոն քահանան կարող է տվչությամբ ստանալ վարդապետական աստիճան: Երբ աբեղային շնորհվում է վարդապետական աստիճան, նրան տրվում է երկգլխանի օձով գավազան, որը խորհրդանշում է իմաստությունը, ուսուցանելու և քարոզելու իրավունքը: